Қазақстанның ең көне қорығында туризмді дамыту жолдары
2024 ж. 26 September
Эльмира Жұманова 2004 жылдан бастап Ақсу-Жабағылы қорығындағы экологиялық ағарту және туризм бөлімін басқарады.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сәбина Әбдімәлік
Эльмира Жұманова Қазақстанның ең көне қорығында 20 жылдан астам уақыттан бері қызмет етіп келеді. Ол Экологиялық білім және туризм бөлімін басқарады, келушілер орталығында қонақтарды қарсы алады, туристерді экологиялық аймақтарға апарады, оларға Батыс Тянь-Шаньның тұмса табиғаты туралы баяндайды.
Эльмира 2003 жылы жұбайымен бірге жаңаша өмір бастау үшін Өзбекстаннан Қазақстанның оңтүстігіндегі Жабағылы шағын ауылына қоныс аударған кезін еске алды. Олардың қазақ жеріндегі жолы дәл осы Ақсу-Жабағылы қорығынан басталды, онда Жұмановтар отбасы 2004 жылдан бері жұмыс істейді. Эльмира туризм және ағартушылықпен айналысады, ал жары Сматулла еңбек жолында табиғатты қорғау жөніндегі инспектордан директордың ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасарына дейін көтерілген.
«Қазақстан – біздің тарихи Отанымыз, сондықтан біз атамекенге оралуды ұйғардық. Менің жарым Сматулла инспекторлық қызметті армандады, сондықтан осы арманның арқасында екеуміз де Ақсу-Жабағылы қорығында қызмет етеміз», - дейді Эльмира.
Эльмираның айтуынша, өзге елге көшу және жаңа ортадағы алғашқы жыл қиынға соққан. Себебі, тірлікті жолға қойып, балалардың тәрбиесіне көңіл бөлу керек болды. Эльмираға жұмыс бірден табыла қоймаған. Қолында мұғалімдік қызметтің дипломы болса да, ол мектепке мұғалім болып орналаса алмаған, ауылда басқа жұмыс та жоқ еді.
Эльмираның жұбайы Сматулла Жұманов қорықта инспектор қызметінен бастаған және қазір директордың ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сәбина Әбдімәлік
Ал Сматулла Жұманов еңбек жолын қорықта инспектор болып бастап, директордың ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары деңгейіне дейін көтерілген. Ақсу-Жабағылы қорығында туризм және экологиялық ағарту бөлімінің ашылғаны туралы хабарды ести сала, Эльмира бірден өз кандидатурасын ұсынады. Бөлімнің басты міндеті – түрлі құжаттамаларды, соның ішінде туристік маршруттарды, гидтерге арналған нұсқаулықтарды, оқушыларға арналған дәрістерді әзірлеу.
Эльмираның тиісті білімі мен педагогикалық тәжірибесі қорықта жаңа бөлімнің ашылуына себепкер болды, бүгінде ол экскурсовод. 2004 жылы жаңа бөлімді басқарған Дина Алматованың басшылығымен Эльмира әріптестерімен бірге қорықта туризм бойынша жұмысты жаңадан бастап жүргізді. Бұл бөлім әзірлеген негізгі құжаттардың бірі 2004 жылы Қазақстанда БҰҰ Даму Бағдарламасының (БҰҰДБ) қолдауымен ашылған қорықтың визит-орталығында экскурсиялар өткізуге арналған дәрістер болды.
«Қорықтағы жұмыс бірінші күннен көңіліме жақты. Мен командаға тез үйреніп кеттім, сонымен қатар балалармен жұмыс істеймін. Мұнда жүргеніме жиырма жыл, бір-ақ күнде өте шыққандай. Мүмкін мен өз жұмысымды ерекше жақсы көргендіктен шығар», - дейді Эльмира.
Ақсу-Жабағылы қорығының Визит-орталығы 2004 жылы БҰҰДБ қолдауымен ашылды.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сәбина Әбдімәлік
Эльмираның бөлімінде бес қызметкер бар. Олар туристерді экологиялық аймақтарға апаратын кәсіби экскурсоводтар. Қорықта туристік маусым әдетте маусым айынан қарашаға дейін созылады. Бұл уақытта қорықтағы барлық аймақтар мен маршруттарға ең үлкен рекреациялық жүктеме түседі. Жалпы, қорықта аймақтар мен маршруттар саны – 10.
Қорықта жоғары табиғатты қорғау режимі бар және аймақтарға кәсіби гидтерсіз туристерге кіруге тыйым салынады. Қорықтардың іс жүзінде туристік ағын мүлде бақыланбайтын және қонақ үй-мейрамхана бизнесінің белсенді қызметі орналастырылған Ұлттық саябақтардан айырмашылығы, қорықтарда мұндай қызметке тыйым салынады және туристер саны қатаң реттеледі. Экологиялық маршруттардың паспортына сәйкес әр аймаққа рекреациялық жүктеме бір топқа алты адамнан келеді, аптасына тек төрт топ кіре алады. Яғни, бұл қорыққа кіретін адам саны аптасына 24 туристтен аспайды деген сөз. Эльмира осы Ережелердің орындалуын қатаң қадағалайды, маршруттарға жүктемені гидтермен талқылайды, келу жоспарын жасайды, туристік топтарды таратады. Мұндай рекреациялық жүктеме туристік қызметтен жабайы табиғатқа келтірілген зиянды азайтуға мүмкіндік береді.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сәбина Әбдімәлік
Эльмираның айтуынша, кейде қолданыстағы шараларға байланысты ол келушілер тарапынан, атап айтқанда алыстан келгендер тарапынан түсініспеушілікке тап болады. Ол туристерден белгіленген ережелерді сақтауды сұрайды және барар алдында өтініш қалдыруды ұсынады.
«Біздің қорық ретіндегі міндетіміз – бұқаралық туризм емес. Ең алдымен, біз Батыс Тянь-Шаньның бірегей табиғатын қорғаймыз, оны кейінгі ұрпақ үшін сақтау аса маңызды», - дейді Эльмира.
Ақсу-Жабағылы қорығы ерекше. Батыс Таня-Шаньның экожүйелері мен ландшафттарының арқасында ол сирек кездесетін және эндемикалық жануарлар түрлерінің отаны саналады, мысалы, мұнда сарыбауыр кесіртке, ақ қанатты тоқылдақ, тас сусары, қар барысы, Мензбира суыры, арқарлар да кездеседі. Өсімдіктер әлемі де түрлі флораға бай. Мұнда Соғды шағаны, Сиверс алма ағашы, Кауфман қызғалдағы, Грейг қызғалдағы сияқты Қызыл кітапқа енген өсімдік түрлері бар. Грейг қызғалдағы қорықтың эмблемасы және әлемдік биоәртүрлілік үшін терең мағынаға ие.
Ақсу-Жабағылы қорығының жабайы табиғатында өсімдіктер мен жануарлардың сирек кездесетін түрлері көп.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сматулла Жұманов
Қазақстанның жабайы табиғатын Ақсу-Жабағылы арқылы сақтаудың жоғары құндылығын мойындай отырып, БҰҰДБ көптеген жылдар бойы қорықтың кадрлық және техникалық әлеуетін нығайту арқылы табиғат қорғау режимін арттыру бағытында қолдау көрсетіп келеді. Қорыққа өртке қарсы жабдықтар, көлік құралдары, дрондар, SMART-патрульдеу жүйесі, сондай-ақ мамандарға жабайы табиғаттың жай-күйі туралы өзекті деректерді алуға көмектесетін фототолқындар мен жылу түсіргіштер берілді. Осылайша, орнатылған фототұғырлардың арқасында Ақсу-Жабағылы қорығында теңіз деңгейінен 2.900 м биіктікте алғаш рет қар барысы тіркелді.
Ақсу-Жабағылы табиғи қорығы 1926 жылы құрылған және Қазақстандағы алғашқы қорық саналады. Биоалуантүрлілігі мен экожүйелеріне, сирек кездесетін флора мен фаунаның болуына байланысты қорық ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік биосфералық қорықтар желісіне енгізілген. Қорықта құстардың барлық түрлерінің 48 пайызы және аймақтағы омыртқалы жануарлардың 72,5% бар, бұл оны орнитологтар мен басқа ғалымдар үшін ерекше құнды етеді.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сәбина Әбдімәлік
Эльмираның өзі экологиялық маршруттарға жиі экскурсия жасамайды, өйткені жұмыс уақытының көп бөлігін саяхатшыларды қарсу алу үшін қорықтың визит-орталығында өткізеді. Туристік маусым аяқталғаннан кейін оның бөлімі жылдық есептерді дайындаумен және келесі маусымды жоспарлаумен айналысады. Ақпаннан наурызға дейін Эльмира әріптестерімен бірге мектеп оқушыларына экологиялық білім беру сабақтарын өткізеді, ал сәуірден мамырға дейін қорық Саябақтар шеруі мен экологиялық акциялар өткізуге бел шеше кіріседі.
20 жыл ішінде қорық экологиялық туризм үшін тұрақты база құра алды. Туристердің негізгі ағымы екі қаладан - Шымкент пен Тараздан келеді. Соңғы жылдары Алматыдан және Қазақстанның басқа өңірлерінен келушілер саны артқан. Туристерді негізінен қорықпен ынтымақтасатын Жабағылы ауылындағы екі қонақ үй орналастырады. Батыс Тань-Шаньның жабайы табиғатына және шетелдік туристерге қызығушылық артып келеді. Қорыта келгенде, 2023 жылы қорыққа келген 2.500 туристің 700-і шетелдіктер болған.
Жабағылы ауылы Ақсу-Жабағылы қорығынан екі шақырым жерде орналасқан.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сәбина Әбдімәлік
Жалпы, өңірдің экологиялық туризмді дамыту үшін әлеуеті зор. Ауылдағы қонақ үйлер күніне 30-ға дейін турист қабылдай алады және бұл қонақүйлерде жергілікті тұрғындар жұмыс істейді. Қазақстанның оңтүстік өңірінің «визит карточкасы» саналатын жергілікті тағамдар туристер арасында ерекше танымал. Жергілікті тұрғындар түрлі өнімдер шығарады: бие сүтінен ашытылған сүт сусыны (қымыз), бие сүті (саумал), сүзбе және т.б. Демалушылар арасында атпен серуендеу спорты танымал.
Алайда, Эльмира бұл аймақта ұлттық қолөнер мен тігу өнері қалыс қалғанына қынжылады. Ол ұлттық стильде жасалған жергілікті қолөнершілердің өнімдері шетелдік саяхатшылар мен ішкі туристер арасында үлкен сұранысқа ие болатынына сенімді. Бұл жергілікті тұрғындарға қосымша табыс табуға мүмкіндік береді және аймақтың дамуына оң әсер етеді.
Ақсу-Жабағылы табиғи қорығы 1926 жылы құрылған Қазақстандағы алғашқы және ең көне қорық.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сматулла Жұманов
Сонымен қатар, Эльмира ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесінде білікті мамандардың жетіспейтіндігін атап өтті. Соңғы жылдары орман секторындағы еңбек жағдайлары жақсарғанына қарамастан, кадрлық әлеует үнемі даму мен қолдауды қажет етеді. Эльмира мұндай шешімдердің бірі ұлттық саябақтар мен қорықтар арасында тәжірибе алмасу екенін айтады.
«Табиғатты қорғау секторы мамандарының біліктілігі-бұл тұрақты, кешенді жұмыс. ЕҚТА арасында практикалық тәжірибе алмасуды дамыту, Қазақстан ішінде ғана емес, басқа елдерде де басқа ұлттық саябақтар мен қорықтарға баруға жағдайлар мен мүмкіндіктер жасау, өз тәжірибелерімен бөлісу және әріптестерінің білімі және тәжірибесін қабылдау», - дейді Эльмира.
Азиза - кәсіби гид және шетелдік туристер үшін қорықта экскурсиялар жүргізеді.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сәбина Әбдімәлік
Азиза Эльмирамен бір бөлімде жұмыс істейді. Ол шетелдік туристерге ағылшын тілінде экскурсия жүргізеді, сонымен қатар, қорықтың әлеуметтік желілері мен сайттарын дамытады және журналистердің сұраныстарына жауап береді. Онлайн сайттар қорыққа флора мен фауна туралы сөйлесуге көмектесіп қана қоймайды, сонымен қатар келушілерді өзекті жаңалықтар туралы хабардар етеді.
Ақсу-Жабағылы қорығында барлығы 83 қызметкер жұмыс істейді, олардың тек 11-і әйелдер. Эльмира әйелдердің ЕҚТА жүйесінде жеткіліксіз екенін атап өтті және орман секторындағы гендерлік стереотиптерді бұзу қажеттілігіне тоқталды. Ол қорық тарихында әйелдердің кәсіби міндеттерін қалай сәтті орындағаны туралы көптеген мысалдар болғанын атап өтті. Солардың бірі 1945 жылдан 1951 жылға дейін Ақсу-Жабағылы қорығын басқарған Нұрания Қармышева.
Қорықта әр түрлі лауазымдарда жұмыс істейтін 11 әйел жұмыс істейді.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сәбина Әбдімәлік
«Бірде қорықтағы өрт кезінде мен көмек қолын созайын деп ерікті болдым. Үш күн бойы қашықтағы кордонда қондым және Орталық кеңсе мен инспекторлар арасындағы байланысты рация бойынша үйлестірдім. Содан кейін біз өте үйлесімді жұмыс жасадық. Мен қорықтағы жұмыс ерлер мен әйелдерге бөлінбейтініне сенімдімін. Біз әйелдер табиғатты өз баламыз ретінде жақсы көреміз», - дейді ол.
Айта кету керек, БҰҰДБ қорығының шалғайдағы кордондарында күн-жел станциялары орнатылған, соның арқасында инспекторларда тәулік бойы электр қуаты бар және рациялардың көмегімен жету қиын аумақтардағы жағдайлар туралы соңғы ақпаратты беру мүмкіндігі бар. Бұл бастама мемлекеттік инспекторлар мен олардың алыс кордондарда тұратын отбасыларының тұрғын үй жағдайларын жақсартуға ықпал етті.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Сәбина Әбдімәлік
Жұмыс туралы айта отырып, Эльмира Ақсу-Жабағылы қорығының ашқан мүмкіндіктерін ризашылықпен еске алды, сөзінше, қорық оның кәсіби әлеуетін ашуға, екі қыз тәрбиелеуге және сүйікті ісімен айналысуға – туған өлкенің табиғатын қорғауға көмектесті.
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ
Мағұлматқа сілтеме:
https://www.undp.org/kk/kazakhstan/stories/kazakstannyn-en-kone-korygynda-turizmdi-damytu-zholdary
